Rozpoczynając obchody 400. Rocznicy Trybunału Skarbowego Koronnego w Radomiu chcieliśmy nawiązać zarówno pięknej kultury zjazdów szlacheckich – sejmików i trybunałów, ale również sarmackiej tradycji i mentalności, która była bardzo mocno związana z religijnością narodu szlacheckiego – mówi Sławomir Adamiec z radomskiego Bractwa Kurkowego Św. Sebastiana, które jest jednym ze współorganizatorów obchodów rocznicowych Trybunału.

Trybunał Skarbowy Koronny, był w XVII – XVIII w. jedyną „centralną” instytucją państwa polskiego, zbierającą się w Radomiu. Przybycie do miasta kilkudziesięciu deputatów, wśród których znajdowali się zasiadający w senacie ministrowie, biskupi, wojewodowie i kasztelanowie, reprezentujący nierzadko czołowe rody magnackie Korony, musiało mieć wpływ na życie miasta. Wjeżdżali oni do Radomia otoczeni przez liczną służbę szlachecką i plebejską. Kolejną swoistą i barwną grupę stanowili zainteresowani obradami: poborcy podatków, zwykli szlacheccy obywatele, przedstawiciele miast, duchowieństwa, a wreszcie żołnierze. Wszyscy mogli tu przybywać zarówno w charakterze pozwanych, jaki i pozywających, a zdarzało się, że po prostu zainteresowanych zjazdem tak licznych dygnitarzy.

- W czasie Trybunałów, jak to było również w powszechnym zwyczaju zjazdów szlacheckich, rodzinnych spotkań i zwykłego życia, szlachta uczestniczyła również w licznych nabożeństwach, które w tamtym czasie odprawiane były w rycie trydenckim – mówi Adamiec. – To była bardzo specyficzna i poważnie traktowana cecha kultury i mentalności szlachty z końca XVI oraz całego XVII stulecia; przekonanie o szczególnej opiece Boskiej nad Rzecząpospolitą. W opinii Sarmatów, ich kraj odgrywał wyjątkową rolę na arenie dziejów. Sarmaci wierzyli, że Bóg nie tylko rządzi całym światem, ale szczególną opieką (protekcyją) otacza ich kraj i ich samych. Zatem szlacheckie przywiązanie do wiary i Kościoła było bardzo silne. Przejawiało się to chociażby w mocnym podkreślaniu przez brać szlachecką, iż są oni w ciągłej gotowości do walki za wiarę, kościół i ojczyznę. Była to cecha charakterystyczna zarówno dla religijności jak też po prostu mentalności szlacheckiej. Wśród szlachty panowało przekonanie, że jest narodem wybranym, a obrona chrześcijaństwa jest jej świętym i podstawowym obowiązkiem. Mesjanizm sarmacki przetrwał i porywał do walki jeszcze później, chociażby w okresie zaborów. Inspirował polskich romantyków, którzy bardzo często wykorzystywali ten motyw w swych dziełach. Religijności i przywiązanie do chrześcijańskich wartości oraz tradycji świadczyć miały o głębokiej wierze i uduchowieniu szlachty. Była też czynnikiem, który odróżniał katolików od innowierców – kończy Adamiec.

Trybunał Skarbowy Koronny został powołany do życia konstytucją sejmową z grudnia 1613 r. Był jedną z najważniejszych instytucji Rzeczypospolitej w czasach przedrozbiorowych. Funkcjonował przez 150 lat, aż do powołania komisji skarbowo-wojskowej przez sejm konwokacyjny z 1764 r. W jego skład wchodziło kilku senatorów oraz od 25 do 30 deputatów (komisarzy), reprezentujących wszystkie województwa i ziemie dawnej Polski (Korony). Początkowo, Trybunał Skarbowy Koronny zbierał się nieregularnie, na mocy uchwały sejmowej, ale w 1717 r. przekształcił się w stały organ, działający corocznie przez okres 6 tygodni. W zakresie jego organizacji, wzorowano się na Trybunale Koronnym, zbierającym się od czasów Stefana Batorego w Piotrkowie i Lublinie, lecz kompetencje deputatów Trybunału Skarbowego były inne. Mieli oni sądzić wszystkie sprawy związane z nadużyciami i zaległościami w zakresie finansów publicznych, których gros pochłaniały wówczas wydatki na wojsko. Trybunał można określić mianem wyłonionej z sejmu komisji o uprawnieniach sądu najwyższego.

Na miejsce pierwszych, (styczeń 1614 r.) i kilku kolejnych sesji Trybunału Skarbowego Koronnego, wyznaczono Radom. W następnych latach dość często zdarzało się, że poza Radomiem, miejscem pracy deputatów bywały inne miasta, np. Lwów, Łuck, Lublin, Sandomierz. Tym niemniej, już w XVII w. zaczęto powszechnie nazywać ową instytucję sądową Trybunałem Skarbowym Radomskim, Trybunałem Radomskim lub też „komisją radomską”.

W XVIII w. Radom był już stałym miejscem obrad Trybunału. Corocznie, w pierwszy poniedziałek po św. Stanisławie (8 maja), zjeżdżali do miasta senatorowie i deputaci sejmików z ziem i województw całej Polski. Oprócz nich, zjawiali się tu ministrowie, tj. podskarbiowie i hetmani. Ci ostatni, oraz liczni żołnierze, reprezentujący określone jednostki wojskowe, przybywali do Radomia, by reprezentować interesy armii. Deputaci, zbierali się na radomskim zamku, wybierali marszałka obrad spośród senatorów, a znajdujący się w ich gronie biskup, obejmował honorową funkcję prezydenta. Przez 6 tygodni, rozsądzano w Radomiu wszelkie sprawy związany z wpływami podatkowymi i wydatkami państwa.

Kolejne punkty obchodów rocznicy:

27 listopada (środa), godz. 16.30 - OKiSz Resursa Obywatelska - Promocja książek: Leona Babińskiego "Trybunał Skarbowy Radomski" i Józefa Rafacza "Trybunał Skarbowy Koronny", występ Kabaretu "Sarmaci" (wstęp wolny)

28 listopada (czwartek), godz. 18.00 - Sala Koncertowa Zespołu Szkół Muzycznych, ul. 25 Czerwca 70 - Koncert muzyki dawnej z okazji 400-lecia ustanowienia w Radomiu Trybunału Skarbowego Koronnego (wstęp wolny) 29 listopada (piątek):

godz. 12.00 - OKiSz Resursa Obywatelska - Sesja naukowa "Trybunał Koronny Skarbowy w Radomiu, 400 rocznica ustanowienia" (wstęp wolny)

godz. 16.30 - Rynek - "Jaśnie Wysoki Trybunale" - występy grup rekonstrukcji historycznej z czasów Rzeczypospolitej Szlacheckiej, program w reżyserii Przemysława Bednarczyka (wstęp wolny)

godz. 17.00 - Muzeum J. Malczewskiego. ul. Rynek 11 - Otwarcie wystawy "Sarmacki Skarb. Trybunał Skarbowy Koronny w Radomiu 1613-1763" (wstęp wolny).

Organizatorami uroczystości są: Muzeum J. Malczewskiego, UM w Radomiu, Bractwo Kurkowe Św. Sebastiana w Radomiu oraz radomska RESURSA, Instytut Historii UMCS w Lublinie, Zespół Naukowy Badań Dziejów Radomia i Fundacja AAR.